40 år sidan Stortinget sa ja til fri abort

Med berre éi stemme overvekt sa Stortinget 30. mai 1978 ja til sjølvbestemt abort fram til 12. svangerskapsveke.

Det er ein av dei største sigrane til kvinnekampen, meiner lege og forfattar Berit Austveg, som i fjor gav ut ei bok om etiske spørsmål om abort.

- Det viktigaste med abortloven er at kvinner ikkje lenger blir skadd og døyr i samband med uønskt graviditet, seier Austveg til NTB.

Kor viktig loven framleis er for kvinnerørsla, fekk Noreg ein smak av i 2014. Da førte eit forslag om å innføre reservasjonstilgang for legar til rekordlange 8. mars-tog landet over.

Hovud på stake

I 1687 bestemte danskekongen Christian V. at kvinner som tok abort, skulle halshoggast og hovudet deira setjast på stake. I 1842 blei dødsstraffa oppheva, og i 1889 blei forbodet ytterlegare lempa på ved at abort blei tillatt dersom livet og helsa til kvinna var i fare. Frå 1902 blei abort tatt inn i straffeloven og illegale abortar kunne straffast med inntil tre år i fengsel.

I 1913 starta kampen for lovleg abort, med kvinnesaksforkjempar Katti Anker Møller i front. I 1934 ønskte Justisdepartementet å mjuke opp abortlovgivinga, men iherdig aktivitet frå abortmotstandarar førte til at arbeidet blei lagt på hylla.

Samtidig fortsette illegale «strikkepinneabortar» å florere. Først 22 år seinare, i 1956, kom Straffelovsrådet med eit forslag til ny abortlov som skulle demme opp for flaumen av ulovlege abortar.

Loven blei vedtatt fire år seinare, i 1960, men trådde ikkje i kraft før etter enda fire år. Heretter var det ei nemnd som skulle innvilge abort. Desse bestod gjerne av menn, og geografisk var synet på abort nokså ulikt. Det var til dømes langt vanskelegare å få løyve i distrikta enn i Oslo.

Ny vind

Loven oppnådde likevel noko av hensikta: I 1967 døydde den siste kvinna på grunn av ein illegal abort i Noreg, ifølgje Austveg.

På byrjinga av 1970-talet blåser ein ny vind i abortkampen. Ap har programfesta fri abort. I 1974 blir Folkeaksjonen mot fri abort danna. Aksjonen samlar inn over 600.000 underskrifter mot ei foreslått liberalisering av abortloven, den største underskriftsaksjonen etter krigen.

Omtrent samtidig samlar Opplysningsutvalget for sjølvbestemt abort tusenvis til abortdemonstrasjon på Universitetsplassen i Oslo. Ein av appellantane er seinare statsminister Gro Harlem Brundtland.

I 1975 behandlar Stortinget første gong eit lovforslag om fri abort. Men forslaget fell med éi stemme - frå SV. Samtidig bestemmer Stortinget at sosiale omsyn skal gjelde som abortgrunn, noko som fører til at biskop Per Lønning går av i protest.

Nå er saka blitt den viktigaste for kvinnerørsla, med støtte frå Arbeidarpartiet og SV, og 8. mars 1978 marsjerer kvinner over heile landet under parolar som «Aldri meir strikkepinnar».

Den 30. mai er kampen vunnen.

Skamfullt

Men trass i fire tiår med sjølvbestemt abort og nye medisinske løysingar i pilleform, er det å ta abort framleis skamfullt og tabubelagt for mange, konstaterer Austveg.

- Det er synd at det er eit sånt stigma knytt til å ta abort. Det er ei viktig avgjerd, men den treng ikkje vere skamfull, meiner ho.

Da sjølvbestemt abort blei innført, frykta mange kritikarar eit fossefall av abortar. Det skjedde derimot ikkje. Tvert om heldt talet seg stabilt i mange år og er nå på veg ned. Strenge abortlovar har ingen betydning for førekomsten, fastslår Austveg, som har samanlikna utviklinga i ein rekke land.

- Det som betyr noko, er tilgang til prevensjon, god seksualopplysning og graden av likestilling, seier ho.

(©NPK)

I 2014 førte eit forslag om å gi legar reservasjonsrett i abortsaker til rekordstort frammøte i 8. mars-toget både i Oslo og andre norske byar. Om lag 10.000 møtte opp på Youngstorget, langt fleire enn på mange år. Foto: Marte Christensen / NTB scanpix

Søndagen før loven om sjølvbestemt abort skulle vedtakast i 1978, offentleggjorde biskopane i Den norske kyrkja eit «hyrdebrev» mot abortloven. Dette blei lest høgt frå preikestolar over heile landet, blant anna i Ullern kyrkje der abortforkjemparar hadde førebudd motaksjon. Arkivfoto: NTB scanpix

I mange år marsjerte kvinner 8. mars med krav om sjølvbestemt abort. Her frå 1. mai-toget i Oslo i 1968. Arkivfoto: NTB scanpix

Formannen for Folkeaksjonen mot sjølvbestemt abort, Hans Olav Tungesvik, overleverer eit lass med meir enn 600.000 underskrifter mot ein liberalisering av abortloven til stortingspresidenten. På bildet f.v. Anbjørn Neland, Helga Gitmark, Tor Aukrust og Hans Olav Tungesvik. Arkivfoto: NTB scanpix

Prestane Børre Knudsen og Ludvig Nessa vakte stor merksemd med aksjonane sine mot abort i 1987 og 1988. Her er dei i ferd med å gjennomføre ei «gravferd» av ei kiste på Vår Frelsers Gravlund i Oslo. Arkivfoto: Henrik Laurvik / NTB scanpix

I 1992 blei abortmotstandar og tidlegare prest Ludvig Nessa frådømt stillinga i Borge, men nekta å forlate prestebustaden. Her Nessas bibel med ei dukke forma som eit foster liggjande på Bibelen.
Arkivfoto: Agnete Brun / NTB scanpix